حادثه هدف قرار گرفتن هواپیمای بوئینگ خطوط هوایی اکراین در تهران، اتفاق بسیار تلخی بود. بنده نیز به نوبه خود به جانباختگان این حادثه تسلیت عرض کرده و از خداوند برای آنها طلب صبر و رجا می‌کنم.
امیدوارم این حادثه ناخواسته، موجب حمله و آسیبی هر چند کوچک به عزیزان ما در نیروهای مسلح و به طور خاص سپاه همیشه قهرمان پاسداران کشور نشود؛ عزیزانی که در فداکاری، ایثار و اخلاص آنها در پاسداری از اسلام، وطن و جبهه مستضعفین عالم کوچکترین شکی نیست. همچنین امید داریم این حادثه آغازی باشد برای رفع کوچکترین مشکلات ونواقص در تجهیزات، تسلیحات و رویه‌های قانونی در نیروهای مسلح تا در آینده شاهد چنین وقایع جانگدازی نباشیم.
از روز حادثه به بعد شواهد چندانی از ماجرا در دسترس نبود و آنچه در فضای مجازی و نخبگانی ایران مورد تحلیل قرار می‌گرفت عمدتا مبتنی بر گمانه و حدسیات یا سناریوهای احتمالی بود؛ در نتیجه یافته‌ها نیز در هاله‌ای از ابهام و احتمال قرار می‌گرفت و امکان تکیه بر آنها وجود نداشت.
به تازگی فیلم جدیدی از یک دوربین مدار بسته منتشر شده که در واقع کل ماجرا را به تصویر کشیده است و امکان تحلیل ماجرا از لحاظ فنی و نظامی را ممکن می‌کند. این فیلم در ۲:۰۳ کل حادثه را تصویر کرده که شامل شلیک دو موشک می‌شود. در این نوشتار سعی داریم با تکیه بر حداقل‌ها به تحلیل این فیلم بپردازیم.
اولین مسئله در مورد این فیلم اینکه این فیلم حرکت موشک را از سمت راست به چپ به تصویر می‌کشد، در نتیجه اگر موشک از جهت شمال به طرف جنوب شلیک شده باشد مکان این دوربین باید در شمال شهر شهریار بوده باشد و دوربین سمت غرب را به تصویر می‌کشد.
در ثانیه ۲ ما شاهد شلیک اولین موشک از سامانه پدافندی تور ام ۱ سپاه هستیم. این موشک در ثانیه ۲۰ به هواپیمای بوئینگ مسافربری برخورد می‌کند. بر اساس اطلاعات موجود در اینترنت موشک 9M331 سامانه تور ۸۵۰ متر بر ثانیه سرعت دارد. با احتساب اینکه ۱ ثانیه صرف مرحله شلیک سرد(کولد لانچ) شود این موشک ۱۷ ثانیه در پرواز بوده است که یعنی چیزی در حدود ۱۴.۵ کم(۱۴۵۰۰ متر).
منابع رسمی برد موشک این سامانه را ۱۲ کم اعلام کرده‌اند که یافته ما نشان می‌هد، اخبار منتشر شده در مورد افزایش سقف پروازی موشک موجب افزایش برد موشک نیز شده است.
موشک دوم در ثانیه ۳۲ شلیک می‌شود و در ثانیه ۴۳ شاهد برخورد آن هستیم، یعنی چیزی در حدود ۱۱ ثانیه. به معنایی یعنی ۹.۳۵ کم(۹۳۵۰ متر).
اگر برد طی شده موشک اول و دوم را از هم کسر کنیم به رقم ۵۱۵۰ متر خواهیم رسید؛ یعنی میزانی مسافتی که هواپیما از برخورد اول تا برخورد دوم طی کرده است. این فاصله در زمان ۲۳ ثانیه طی شده است که به عبارتی یعنی اگر هواگرد با همین سرعت حرکت کند ۱۳۴۳۴ متر در دقیقه جابجا خواهد شد. حال اگر این رقم را در ۶۰ دقیقه ضرب کنیم یعنی هواگرد در یک ساعت ۸۰۶۰۸۶ متر را پیمایش کرده که معادل ۸۰۶ کیلومتر در ساعت است.
سیر حرکت هواپیما(آنگونه که در فیلم مشخص است) نشان می‌دهد، هواپیما به طرف سامانه در حرکت بوده است. حداقل این فرضیه ما بین اولین برخورد و دومین برخورد مشهود است.
نتیجه اینکه هواگرد با سرعت تقریبی ۸۰۰ کم در ساعت به طرف پادگان در حرکت بوده است یا حداقل به سامانه پدافندی در حال نزدیک بودن قرار داشته است.
اما یک سوال مهم اینکه چرا سامانه پدافندی سپاه از فاصله حدود ۱۵ کیلومتری اقدام به شلیک کرده است؟
علت این امر این است که یک شی پرنده(که می‌تواند یک تهدید هوایی باشد) اگر از نوع موشک کروز و هواپیما باشد می‌تواند تا دو برابر سرعت صوت هم سرعت داشته باشد؛ این به آن معناست که شی در هر ثانیه ۶۶۰ متر سرعت پیمایش دارد.
هر سامانه پدافند موشکی کوتاه برد برای شناسایی، قفل راداری و شلیک به طرف پرنده نیازمند صرف زمانی در حدود ۳ تا ۸ ثانیه است(بنا به نوع سامانه و سرعت عکس‌العمل آن). این امکان وجود دارد که تهدید با یک موشک نابود نشود در نتیجه سامانه مجبور به شلیک مجدد خواهد بود. همچنین اگر این احتمال را نیز اضافه کنیم که امکان افزایش تعداد اهداف تهدید آمیز نیز وجود دارد، سامانه باید تلاش کند یک هدف را در کوتاه‌ترین زمان ممکن نابود کند تا در صورت ظهور تهدید جدید نسبت به نابودی آن هم اقدام کرده و دارای زمان کافی باشد.
نتیجه کلی اینکه تمام سامانه‌های پدافند موشکی کوتاه برد تلاش می‌کنند در بیشترین برد موشک خود اولین شلیک را انجام دهند تا زمان کافی برای شلیک موشک دوم(در صورت عدم انهدام هدف با موشک اول به هر دلیل ممکن) در صورت لزوم وجود داشته باشد. همچنین اگر تعداد اهداف افزایش پیدا کرد بتواند تهدیدات دیگر را نیز هدف قرار دهد.
فرض کنید چند موشک کروز دقیقا با فاصله چند صد متر از هم در حال حرکت به طرف سامانه پدافندی باشند(یعنی هدف آنها نابودی خود سامانه پدافندی باشد). دشمن برای نابودی پدافند خودی از این تاکتیک استفاده کرده تا
در صورت انهدام موشک اول موشک‌های باقیمانده سامانه خودی را منهدم کنند. انهدام این سامانه می‌تواند به معنای بی دفاع شدن پادگان، شهرک صنعتی، پالایشگاه و... باشد که سامانه قصد دفاع از آنرا دارد. در این صورت در موج دوم حملات این تاسیسات کامل نابود خواهند شد.
همچنین چون موشک‌ها دقیقا پشت سر هم در حال حرکت هستند رادار سامانه فقط اولین موشک را مشاهده می‌کند و تا این موشک منهدم نشود و از صفحه رادار محو نشود موشک بعدی در دید نخواهد بود. تمام این فرضیه به این معناست که عاقلانه‌ترین کار برای سامانه پدافند موشکی این است که در بیشترین برد موشکی خود اقدام به اولین شلیک کند تا زمان کافی برای واکنش به تهدیدات احتمالی بعدی را داشته باشد.
اپراتور سامانه پدافندی سپاه با همین منطق در لبه حمله اقدام به شلیک موشک کرده است.
زاویه حمله موشک در این فیلم قابل استناد نیست زیرا ممکن است میان محل این دوربین و محل استقرار سامانه پدافندی اختلاف ارتفاع وجود داشته باشد و همچنین زاویه قرار گرفتن و دید دوربین هم صفر نیست. اما آنچه قابل استناد است اینکه موشک با زاویه بسیار کم(حداکثر ۱۰ درجه) در حال صعود است. همچنین مسیر حرکت موشک مستقیم و صاف است.
در منابعی ذکر شده که موشک سامانه تور در صورتی که هدف در ارتفاع بالا قرار داشته باشد ابتدا صعود و سپس بر روی هدف شیرجه می‌زند، اما اگر هدف در ارتفاع پایین یا فاصله نزدیک باشد به طور مستقیم به طرف آن پرواز می‌کند. این مسئله به این معناست که ارتفاع هواپیمای بوئینگ مسافربری چندان زیاد نبوده است.
کل طول مسیری که در محاسبات ما موشک تا هدف طی کرد ۱۴۴۵۰ متر برآورد شد(تمام محاسبات تقریبی است اما این تقریب چندان بزرگتر از چند صد متر کمتر یا بیشتر نیست). در نتیجه اگر این رقم را طول وتر یک مثلث در نظر بگیریم و زاویه حمله موشک را ۱۰ درجه فرض کنیم، ما یک مثلث داریم که ارتفاع هواپیما در آن ۲۵۱۴ متر است و فاصله مستقیم محل استقرار سامانه پدافندی تا هواپیما در آن نیز ۱۴۱۶۱ متر است.
در زمان ۱:۳۵ فیلم شاهد آتش سوزی هواپیمای مسافربری و سپس چرخش آن به طرف دوربین هستیم. در نتیجه دوربین در شرق هواگرد قرار دارد. سپس هواگرد به سمت چپ می‌چرخد که در واقع نشانگر تلاش هواپیما برای گردش به طرف فرودگاه امام خمینی(ره) است.
در این فیلم چیز بیشتری مشاهده نمی‌کنیم.
با توجه به عکسی که از مسیر حرکت هواپیما از فرودگاه تا محل اصابت در کنفرانس خبری سردار حاجی زاده مشاهده کرده‌ایم، می‌توان به طور تقریبی گفت هواپیما کلا ۲۸ کیلومتر تا محل اصابت پرواز کرده است.
برد رادار سامانه تور ام۱ حدود ۲۵ کم بیان شده است؛ در نتیجه می‌توان گفت از لحظه تغییر جهت هواپیما به طرف شمال و به سمت مرکز نظامی سپاه پاسداران، هواگرد در دید رادار قرار گرفته است. سرعت هواپیما حدود ۸۰۰ کیلومتر و ارتفاع آن حدود ۲۵۰۰ متر بوده است.
این ارقام با یک موشک کروز قابل تطبیق است.
همچنین هواپیما دقیقا روبروی رادار قرار می‌گرفته است در نتیجه کمترین میزان سطح مقطع راداری را دارا بوده است و امکان اشتباه سامانه در تشخیص آن به عنوان یک تهدید نزدیک شونده را تقویت می‌کند.
نگارنده معتقد است سامانه پدافندی در اختیار سپاه پاسداران یا فاقد سامانه کمکی الکترواپتیکی بوده یا در صورت تجهیز سایت الکترواپتیک فاقد امکان دید در شب و حرارتی بوده است و یا اینکه به هر علت اپراتور از این امکان برای اطمینان بیشتر استفاده نکرده است. در صورت عدم وجود یا عدم امکان دید در شب و حرارتی اپراتور نمی‌توانسته تشخیص دهد هواگرد یک تهدید است یا یک هواپیمای مسافربری.
هر چند حتی اگر برای اپراتور مشخص می‌شد هدف یک هواپیمای مسافربری است(در صورتی که هواپیما به طرف سامانه در حرکت بوده است حال به هر علتی مانند نقص فنی موتور هواپیما و...) می‌توانست احتمال هواپیماربایی و اقدام تروریستی مانند ۱۱ سپتامبر آمریکا را در ذهن داشته باشد و به این نتیجه رسیده باشد که حمله لازم است.
اما در این میان باید دید علت قطع ارتباط اپراتور سامانه با مرکز کنترل و رده‌های بالا دستی چیست؟ و همچنین باید بررسی کرد که آیا هواپیماهای مسافربری و به طور خاص این هواگرد دارای تجهیزاتی مانند ترانسپورتر، سیستم تشخیص دوست از دشمن(IFF) و یا چیزی شبیه آنها هستند یا نه؟ و اگر چنین سامانه‌ای دارند آیا دچار اختلال یا خرابی بوده است یا خیر؟
باید بررسی شود که علت چرخش هواپیما به طرف سامانه پدافندی چیست؟ اقدام تروریستی؟ خرابی در سیستم‌های مکانیابی و خلبان خودکار؟ نقص فنی در موتور و تلاش برای بازگشت به فرودگاه مبدا؟ یا هر علت دیگر.
بررسی این موارد موکول به بررسی کامل اطلاعات جعبه سیاه، خطوط ارتباطی شبکه پدافند هوایی و... است که ممکن است ماه‌ها یا حتی سالها زمانبر باشد.
نویسنده و تحلیلگر:
#نصر
